Morfologija: Verbe I°

Na bomo guaril od “tema dell'infinito, tema del presente, suffissi, tri konjugacioni, ecc.” Tist ki če, puode na Gramatiko.

Začnemo taz narbuj lahnó rieč:

Dežinencije

Dežinencje so usé glih za usé tri konjugacjone: 1° -n 2° -š 3° -nič 4° -mo 5° -ta 6° -jo

Dielat, Smiet, Lovit

Dielan - smien - lovìn dielaš - smiaš, lovìš diela - smie - lovì dielamo - smiemo - lovmó dielata - smieta - lovtá dielajo - smiejo . lovjó



Taod infinita se more lahkó ušafat prežént: če infinit ima na koncu.... prežent ima....

(infinit)-ni- = (prežent)-ne-:
uzdignìt = uzdignen

-è- (ìe) = -i- ol -eje-
želiet = želìn ol želejen

-i- = -i-, (-e-)
guorit = guorin

-a- = -a-
dielat = dielan

-ova (-eva-, -ava) = -uje- kupovat (kupavat, kupuvat) = kupujen

Eserčishi



U#afi prežént

kadìt = fumare; uarnìt = ritornare; imenovàt = nominare; kùhat = - cuocere; darovàt = offrire; živìet =vivere; učìt = insegnare; poznàt = conoscere; vizovat = avvertire; obnorevàt = insanire; obnoríet = insanire; uzdignìt = sollevare; želìet = desiderare; dielàt = lavorare; kupovàt = comprare;

irregolar:

začet - začnen = incominciare; uzèt - uzamen = prendere; ujet - ujimen = catturare; odpriet - odprén = aprire; umriet - umrien= morire; bìt - bìjen = battere; pìt - pien= bere; brìt - brijen = radere; diet - dènen = mettere; obut - obujen = calzare; stat - stojin = stare; vreč - varžen = gettare; legt - ležen= coricarsi (covare); strigt - strižen = radere

Prebér an prevarži

Jest čakan, pa muoj parjateu na pride. Al čakaš učasih an ti zastonj (invano)? Nobedan na čaka rad zastonj. Tudi vi na čakata radì zastonj, kané (nevvero)?
Vi preváržeta pru slavo, oní pa preváržejo dobró. An ti učasih prevaržeš slavo. Jest živin tle. An vi kie živta? Mi živmo tan. Tudi muoj stric živi tan.
Ki diela tuoj brát? Muoj brát učì. An ki diela kuharca? Kuharca kuha kosìlo (južno).


(napiš prevaržanje na karto an potlé prebrer)

Io comprendo (zastopit) tutto se parli (guorìt) adagio
Anche il mio amico (parjateu) comprende tutto
Comprendete anche voi tutto?
Chi non comprende?
E perché non comprendi?
Noi camminiamo (hodìt) sempre presto (naglo); loro, invece, camminano lentamente.
Anche tu cammini qualche volta (učasih) presto.
Il mio amico cammina sempre come una lumaca (ku an (kòn) puš)
Loro fumano troppo.
Fuma (kadìet) anche tuo padre?
Tu però (pa) non fumi, nevvero (al nia ries)?
Il fumo (kadìenje) nuoce (škodvat) molto (puno); perciò (zatuo) è meglio, se non fumi.

Ežerčisih

Conjugí tu usieh kraju
jest san mu dau
( 2° e 3° persona singolare:
ti si mu = ti smú; on mu je = on múj.)
(pronome personale + ausiliare essere)
jest san mu guoru
jest san ga pozdraveu; (ti si ga = ti sgá ; on ga je = on gáj)
jest san ga uprašu

Sapere = znat, viedet

Znat = potere o saper fare, esser capace, essere in grado, aver la pratica (pogostu znat je sledjén od druzega verba na infinito: znat pisat=saper scrivere) ;

viedet = essere a conoscenza, essere informato ( je pogostu sledjén od ne prepožicjon: na vian kadá pride brát) .

Ežercishi

Loš besiedo glih: znat ol viedet;

jest ...dielat
... duo si ti
... piet
... skakat
... kode hodeš
.. .kogà gledaš
... kan greš
... prebierat nediško

Buaiš use viadet ku use znat ( poviedinca ).


prevarž po taljansko piesan :

Fanti po puoj gredò
žvižgajo an pojò,
jest pa piskalco man,
piskat ne znan.

Učasih je luštno bluo,
sa pa nie vič takuo,
učasih smo vince pil
sa pa uodò.

Preber an zastop

Mušela an golob
Na žejna mušela i miela potriebo pit uodo. J spoletiela čeh nemú patočiču, ma za nasrečo j padla not. Tuole j videu an golob, ki je biu ato blizo, an j pomau buogo mušelo takuo: poberé no listje an ga varže du uodò. Mušela se popuzne gor na listje an je rešená. An na pozabe te dobro riešniko (salvatrice).
Malo dni potlé golob je íedu brezkarbno na travo, kar an jagar ga zagleda, uzame pušo tu pest an parmiere.
Kar mušela j zagledala tuole, j spoletiela naglo čeh jagru an gaj upikinla tu roko. Jagar je ustrielu, pa nia zajeu goloba.


Odguór an napiš

Kaj miela potriebo mušela?
Kan j šla pit?
Kaj j je ratalo?
Duo jo j vidu?
An kaj nardiu?
Kaj nardila mušela za se rešit?
Al je pozabila mušela kar ji je nardiu golob?
Kaj ratalo malo dni potlé?
Kaj teu narest jagar kar j zagledu goloba?
An kaj nardiu?
An mušela kaj nardila?
Al je ustrielu jagar?
Al je zajeu goloba?

Preber: šuoja

An star šuoštar j meu no šuojo kj je znala reč zlo lepuo kake besiede. če šuoštar jo j poprašu: - šuoja, kie si? - suoja je odguarila: - san tle. -
šuoštar ji je teu zlo rad an jo nie teu maj prodat.
Ankrat j paršu čeh telemu šuoštarju an puob, pa nie ušafu šuoštarja tu hiš. Kar j zagledu šuojo, jo j uzeu an jo j luožu tu gajufo. Tist moment šuoštar se j uornú an j poprašu ku po navad: - šuoja, kie si? - An šuoja je odguarila taz gajufe: - San tlè. -
Takuo tatvina j bla zagledana.

Partičipjo pasan

Verbe z infinitan "-at an -it" an s prežentan "-an-en", na partičipjo pasan ložejo na mestu telih dežinenc no "-u"
hodit, mrazit, gladit, parnašat, zmisnit, pravit = hodu, mrazu, gladu, parnašu, zmisnu, pravu.

Besiede na "-it" , s prežentan "-in" asbrisejo samuo "-t", an doložejo dežinencjo "-u":
lovit = loviu


žensko oduzame "t", an lože "-la": hodit = hodila

Besiede z infinitan "-et" pretečen od konsonant, zamenjo "-t" z "-u"
parpet = parpeu, an viedet = viedu, pa an viedeu

Besiede u "-iet" morejo zgubit ol daržat "-i-"
smiet= smieu o smeu (na žensko an neutro po navad = smiela, smielo)

Besiede z dežinencjo "-ejen" zamenjo telo dežinencjo z "-eu"
ardečejen = ardečeu,(žensko an neutro regolar: ardečiela, ardečielo)

Niešni partičipi pasani nerauni:
ien - iedu,
stejen - steju,
klepjen - klepu,
skakujen - skaku,
obujen - obú,
čujen - čú,
arjujen - arju..

Ežercishi

Konjugí an napiš

Jest san ga videu
(ti si ga videu, on ga je video...) Jest ga niesan videu
Jest san mu dau
jt mu niesan dau
Jest san mu guoru
est san ga pozdraveu
Jest san ga uprašu.


Nardí partičipjo pasan mo#ki an ženki od:

parpet parjet načet klet smiet tiet ardečiet mladiet štiet griet strejat pejat kuazuvat kupuvàt ijest skakat obut čut arjut jokat peč stuč zboliet diet vreč obiest hodìt



prevárzi u Nediško

Giacomino e il lupo
Giacomino pascolava (past) le pecore vicino a un grande bosco.
Un giorno gridò (zauekat) per scherzo (za škérc): - Al lupo, al lupo. - (revarži u nominativ) I contadini accorsero (parletiet) subito con scuri (skiera) e bastoni (palca), ma non trovarono il lupo e ritornarono (se uornit) a casa.
Il giorno dopo gridò di nuovo: - Al lupo, al lupo. -
Anche adesso vennero i contadini e poichè non trovarono (ušafat ) il lupo, ritornarono a casa.
Il terzo giorno il lupo venne davvero (zaries) e Giacomino gridò a squarciagola (na vas glas):
-Aiuto (na pomuoč), aiuto, il lupo è venuto (pridit, paršu). -
Ma i contadini non accorsero e il lupo dilaniò (arztargat) Giacomino e le sue pecore.

Passiv

Nediški pašiv se nardì ku po taljansko z partičipjan pasanin združen z aužiljarjan bìt ''bit'' . Pa je an poseban partičipjo pasan:
Jest san stuku = io ho picchiato,
jest san stučen = io sono picchiato.

Partičipi pašiv ima tri dežinencje:

-t, -en, -n .

Desinenza -t začèt (è duga); partičipi pašiv - začét (''é'' kratka) = incominciato. . Dežinencja -en Kar infinit genja z adno konšonant pred dežinencjo od infinita ''-t'' , partičipjo pašiv genja u -en :
Pretrest = scuotere,
pretresen = scosso

Desinenza -n

Kar infinito genja u ''-at'' , partičipio pasan genja u -n .
imenovat = imenovan = nominato

Participi pašivi nerauni

st = šč
kliestit = klieščen = sramato;

sl = š(l)j
mislit = mìš(l)jen (mišjen) = pensato;

p = p(l)j
kupit = kup(l)jen (kupjen) = comprato;

v = v(l)j
ozdravit = ozdrav(l)jen (ozdravjen, ozdraujen) = guarito;

m = m(l)j
lomit = lom(l)jen (lomjen) = spezzato;

d = j (''d'' pred ''j'' pade)
rodit = rojen = nato.

Tudi za č, š, ž , ''i'' pade:

učit = učen = insegnato,
grešit = grešen = sbagliato, peccato,
tožit = tožen = condannato.

Partičipjo pašiv je ku an a#getiv: se zlože z njin soštantivan u kraju, u sorto an u numer.
Jest san hvajen = io sono lodato
Oná je hvajena = lei é lodata

Komplement agenta

Komplement agenda se prevarže z od + genitiv , če se gaja od person ol žvin
Puobič je ljubljen od matere = il bambino é amato dalla madre.

Se prevarže s ''s'' ol ''z'' + strumental , če se gaja od ''rodjah''.
Varh je klieščen s paučan = il ramo é sramato dalla roncola.

Prev reč tas passivo čeu ativo

Nediško nuca malo kostrucjon pašivo; je buojš jo prevreč u ativo.
Puobič je hvaljen od matere = Il ragazzo é lodato dalla madre.
Buojš:
Mat hvale puobča = la madre loda il ragazzo.

Esercishi

Narest partičipio pašiv telih neraunih besied:

zarast(it) = crescere -
kliest(it) = sramare -
plest = lavorare a maglia -
nest = portare -
ijest = mangiare -
liest = germogliare -
past = pascolare -
klast = collocare -
luožt = mettere -
rast(it) = crescere -
popast = afferrare -
past = cadere -
pomest = scopare -
štult = aggiungere -
krast = rubare -
nosit = portare -
zapustit = abbandonare -
ljubit = amare -
kupit = comprare -
napravit = confezionare -
lomit = spezzare -
rodit = generare -
posodit = prestare -
u\u{cit = insegnare

Trapsan prošim an remot

Za narest trapasan prošim ol remot se prelože ''bíu'' , (partičipjo pasan od besiede '' bit = essere '', ki se rauno zlože), partičipjonu pasanemu.:
Quando venne (la moglie) , lo avevano giá sepolto = Kar je paršla (žená), so ga ''bli'' že podkopal .
Navadno ''bit = essere'' je nucan dvakrat:
parvi krat na prežesnt ''só'' , ki darži partičipio pasan ''podkopal'';
drug krat u podobo partičipja pasanega ''bli'' , ki kaže de dielo pride potlé.

Esercishi

Koniugí tu usieh peršonah

Jest san mu biu že dau (... kar ti si paršù)
(Ežempil: ti smu biu že...; on muj biu...; mi smo mu bli...; vi sta...) Jest san mu biu guoru
Jest san ga biu pozdraveu
Jest san ga biu uprašu

Dual od verbu

Nediško dual je zlo nucan,:
midvá smá - midva díelama - midvá smiema - midvá hvalema
vidvá stá - vidvá dielata - vidvá smieta - vidvá hvaleta
onadvá stá - onadvá dielata - onadvá smieta - onadvá hvaleta


Podobe midva, vidva, onadva sono možke.
Za žensko an za neutro ze nucajo podobe: midvíe, vidvíe, onedvíe , onidvíe )

Riflessiv

Riflešiv je nimar ''se''

Jest se umivan - io mi lavo
Ti se umivaš - tu ti lavi
on se umiva - egli si lava
midva se umivama - noi due ci laviamo
vidva se umivata - voi due vi lavate
onadva se umivata - loro due lavano
mi se umivamo - noi ci laviamo
vi se umivata - voi vi lavate
oni se umivajo - essi lavano

Esercishi

Prevarži subto an napiš

Noi studiamo (je riflešiv) già da tre mesi il Nedisko (da tre mesi = acc.).
Questa lingua mi sembra abbastanza difficile (težak), ma utile (nucan)
Qualche volta tutto ci sembra facile (lahan), ma spesso ci accorgiamo (se dovizat) delle difficoltà (težava) e talvolta sbagliamo (falit).
Ma io non mi arrabbio (se zajezt), perchè anche così imparo (se navadit).
I giorni si raffreddano d'inverno; in primavera si riscaldano?
Perchè ridi (se smejat)?
Quando s'avvicina (se bližat) la primavera, le rondini (lastovce) ritornano (se uarnit) nei nostri paesi.
Quest'estate mi trovavo (se ušafavat (imperfettivo) ) in una bella città e mi divertivo (se veselìt) molto.
Come ti chiami (se klicat; c=č)?
Io mi chiamo...
Perchè ti comporti (se obnašat ) così male (slabo)?
Mi alzeró quando sorgerá il sole.
Non riuscivo ad addormentarmi, perché son andato a dormire troppo tardi
Mi sono ammalato.
Puoi sederti, se vuoi.
Non ridere, quando ti parlo
Ritorneró domani
Sbaglio o é esatto quanto ti dico.

Začet an genjat

Besiede ''začet'' (incominciare) e ''génjat'' (finire) morejo bit riflessive ol ne riflessive.
So riflešive kadar u taljansko besiede so intranžitive
Nieso riflešive kadar besiede so tranžitive
san se začèu smejat = ho incominciato a ridere (ridere = intransitivo) ,
san začèu díelat = ho incominciato a lavorare (lavorare = transitivo) ,
genjan se smejat = finisco (smetto) di ridere (intransitivo) ,
genjan díelat = finisco di lavorare (transitivo) .